کنترل کیفیت، اهمیت و مزایای آن

تاریخچه

عصر انقلاب صنعتی با اختراع ماشین بخار توسط جیمز وات در سال 1782 شروع شد. در این عصر روش تولید در مقیاس کم که در کارگاه ها به شکل سنتی انجام می گرفت به روش تولید ماشینی توسعه یافت. نوآوری های تکنولوژی اجازه داد که فرآیند تولید به شکل سازمان یافته و ساده تری مبدل شود بطوری که روش تولید کارخانه ای، جایگزین روش تولید کارگاهی شد. در این عصر زنجیره ای بین تکنولوژی تولید و بازار شکل گرفت و تولید بطور قابل ملاحظه ای افزایش یافت. همزمان با پیشرفت تجهیزات تولید، سادگی فرآیند تولید نیز فراهم شد، به شکلی که نیاز به استخدام استاد کارهای ماهری که در کارگاه ها کار می کردند، نبود و استخدام نیروی کار به سمت نیروی ارزان قیمت و نیمه ماهر سوق یافت. در واقع این کار نتیجه پیاده کردن اصول استانداردسازی در شرکت ها بود. در سال 1875، فردریک تیلور ، پایه گذار علم مدیریت، استاندارهای شرکت ها را به استاندارهای مدیریت، ابزارآلات، و استاندارد ساعت کاری تقسیم بندی کرد. این استانداردسازی پایه علمی برای افزایش تولید و سطح کیفیت محصولات شد. از دهه های 1900 تا 1910 میلادی با تشکیل اولین آزمایشگاه استاندارد در انگلستان، بازرسی و آزمایش سیستماتیک محصولات و مواد شروع شد و دولت به صاحبان صنایع، گواهی تایید کیفیت محصولات ارائه می کرد. در دهه های 1920 تا 1940، عمدتاً روش های آماری در استاندارد کردن فعالیت های صنعتی و کنترل کیفیت توسعه یافتند و درواقع علم کنترل کیفیت آماری در همین دهه ها پایه ریزی شد. در سال 1951 اولین استاندارد توسط سازمان iso  با عنوان  "دمای مرجع استاندارد برای اندازه گیری های طول در مقیاس صنعتی"  تدوین شد. از دیگر نظریه های مهم در زمینه کنترل کیفیت و استانداردسازی می توان به روش کنترل کیفیت فراگیر توسط آرماند فیگنبام ، کنترل کیفیت با هدف مشتری مداری توسط جوزف جوران  و همچنین مفاهیم نمودار کنترل میانگین متحرک موزون نمایی توسط رابرت  (1959)، نمودار کنترل شوهارت  (1942) و نمودار کنترل جمع تجمعی توسط پیج (1951) با هدف ابزارهای کنترل کیفیت آماری اشاره کرد. امروزه چندین نوع سیستم مدیریت کیفیت، iso 9000، iso TS، iso 14000، OHSAS 18000، EFQM طراحی شده است. 
در ایران نیز از سال 1332 استانداردسازی کالاها مورد توجه رسمی دولت قرار گرفت و رسماً درروز 7-تیر سال 1338 سازمان استاندارد تأسیس شد. موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران تنها مرجع رسیدگی به امور استانداردسازی شامل نشر و تدوین اساسنامه ها و صدور گواهینامه های استاندارد در بخش¬های کشاورزی، صنعت، معدن، ارتباطات، مواد غذایی و دارویی و ... را به عهده دارد. مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، در سازمان های بین المللی: ISO ، کمیته بین المللی الکترونیک TEC، سازمان بین‌المللی اندازه‌ شناسی قانونی OIML، دفتر بین المللی اوزان و مقیاس ها BIMP، انجمن جهانی سازمان های تحقیقات صنعتی و تکنولوژی WAITRO، قوانین و مقررات غذایی و مجمع جهانی تأیید صلاحیت IAF عضویت دارد. موسسه استاندارد ایران دارای نقش نظارتی نیز می باشد. این موسسه جهت حصول اطمینان از رعایت معیارهای استاندارد و میزان تطابق محصول با معیارهای مصوب، بطور متناوب از محصولات تولیدی در کشور نمونه برداری می کند. نتیجه این اقدامات می تواند به تمدید گواهینامه استاندارد واحدهای تولیدی، خدماتی و یا به اصلاح فرآیند استانداردسازی و یا ممانعت از عرضه محصول غیراستاندارد منجر شود.
در اکثر کشورهای پیشرفته و یا درحال توسعه که از ذخایر طبیعی نفت برخوردار هستند، به منظور کمک به مراجع صنعتی و تجاری در جهت دستیابی به محصولات با کیفیت و جلوگیری از هدر رفت منابع تجدیدناپذیر مانند نفت، اقدام به احداث آزمایشگاه های همکار در این حوزه نموده اند. تولید محصولات استاندارد در صنعت نفت، که بزرگترین صنعت کشور می باشد، لزوم توسعه و تقویت آزمایشگاه های همکار را تشدید می کند. این مهم از طریق پایش کیفی و کمی فرآورده ها توسط آزمایشگاه های همکار به عنوان یک مرجع آزمایشگاهی بیطرف انجام می پذیرد. در کشور، این آزمایشگاه ها بطور مستقیم به وسیله سازمان ملی استاندارد ایران نظارت می شوند. آزمایشگاههای همکار در حوزه نفت، علاوه بر مشارکت در بهبود روند تولیدات داخلی، در حوزه صادرات نیز به منظور افزایش توان رقابت پذیری با محصولات مشابه خارجی، فعالیت می کنند. سازمان ملی استاندارد ایران، الزامی برای گزارش داده های خام حاصل از نتایج آزمایشگاه های همکار نیز تعیین کرده است. این کار در راستای اهداف کلان استانداردسازی به منظور رفع چالش های صنعتی، حفظ منابع انسانی و طبیعی کشور انجام می شود.

اهمیت استانداردسازی

استانداردسازی نقش کلیدی در توسعه پایدار و راهبردی و به دنبال آن افزایش بهره وری و بهبود کیفیت محصولات و افزایش خدمات دارد. اساسأ برای استانداردسازی یک سامانه، باید یک فرآیند طراحی شود. این فرآیند متناسب با بافت سازمان مورد نظر می تواند متفاوت باشد. از نظر پیاده سازی این فرآیند می تواند ساده و یا پیچیده باشد. تولید هرگونه محتوی استاندارد نیازمند زیرسازهای استانداردشدن، مدیریت حوزه های استاندارد و مدیریت فرآیند اجرایی آن می باشد. این مهم با هدف حفظ منابع و جلوگیری از هدررفت آنها و همچنین طرح ریزی برای کمینه اقدامات لازم جهت افزایش عملکرد درون سازمانی و برون سازمانی انجام می گیرد. زیرسازهای استاندارد به عنوان سندی راهبردی تدوین شده و بصورت عمومی برای مدیریت منابع انسانی و مادی در اختیار عموم قرار می گیرد.

محصول استاندارد

برای تولید یک محصول استاندارد استفاده از چرخه اکتساب، که شامل مراحل امکان سنجی، طراحی، ساخت و بهره برداری می شود، ضروری است. هر کدام از این چهار پروسه باید کمینه الزامات لازم موجود در اساسنامه های ابلاغی سازمان های استاندارد دولت را فراهم آورند. این پروسه ها وابسته به نوع سازمانی که در آن طرح ریزی استاندارد صورت می گیرد متفاوت است. خروجی اصلی یک پروتکل استانداردسازی، تولید یک محصول استاندارد است. این محصول باید کمینه الزامات لازم را در فرآیند تولید فراهم کند که عمدتاً شامل:
1- مشخصه های فعالیت آن، 2- ایمنی، 3- محیط زیست، 4- منابع مورد نیاز جهت عرضه متناسب با تقاضا و 5- مدیریت منابع در حین بهره برداری می باشد. در واقع یک محصول استاندارد متناظر با یک محصول با کیفیت است.

تعریف کنترل کیفیت و مزایای آن

کنترل کیفیت را می توان به این گونه تعریف کرد که مجموعه ای از فعالیت‌ها و بررسی‌هایی است که درطول فرآیند تولید محصول و پس از آن اجرا می‌شوند. در این رویه، بررسی‌های کیفی روی نمونه‌های تصادفی و جزئی از محصول تولیدشده انجام می‌گردد و پس از آن مشخص می‌شود که چه اقداماتی برای بهبود کیفی محصول نیاز است یا به عبارت ساده کنترل کیفیت شامل تکنیک‌ها و سیستم‌هایی است که برای دستیابی به کیفیت مطلوب محصول و حذف محصولات غیراستاندارد استفاده می‌شوند. رضایت مشتری، کاهش هزینه های تولید، استفاده بهینه از منابع، کاهش هزینه های بازرسی، بهبود تکنیک ها و روش های تولید از مهمترین مزایای کنترل کیفیت هر محصول است.

اهمیت کنترل کیفیت

در هر صنعت، تولید کنندگان بسیاری فعالیت می کنند و محصولات یکسانی را به بازار ارائه می دهند اما آنچه که در موفقیت آنها نقش اصلی را ایفا خواهد کرد تولید محصولی با بالاترین کیفیت و کمترین هزینه است. هر تولید کننده با بررسی همه جانبه محصول خود در طی فرآیند تولید و پس از آن، از معایب و محاسن محصولی که قرار است به بازار فروش عرضه گردد آگاه خواهد شد و بنابراین قادر به برنامه ریزی و عمل در راستای رفع معایب و یا بهبود محصول خواهد بود. عدم ارزیابی کیفی محصول منجر به کاهش کیفیت آن و در نتیجه از دست دادن بازار خواهد شد. سازمان استاندارد کشور با استفاده از آزمایشگاه های همکار، ناظر بر کیفیت محصول تولیدی است همچنین آزمایشگاه های همکار استاندارد از طریق برگزاری دوره های آموزشی و مشاوره در راستای افزایش کیفیت واحدهای تولیدی به آنها یاری می رسانند. صنعت نفت مهمترین و گسترده ترین صنعت در کشور است.  بنابراین کنترل کیفیت محصولات در این صنعت بسیار حائز اهمیت می باشد. آزمایشگاه های همکار استاندارد در حوزه نفت و فرآورده های نفتی در تلاش هستند تا از طریق آموزش، مشاوره و آزمایش کیفیت این محصولات را ارتقاء دهند. قابل ذکر است که تحقق این امر به دانش بسیار بالا و تخصصی و نیز تجهیزات و مواد شیمیایی بسیار گران قیمت نیاز دارد. به جرات می توان گفت که در برخی از موارد هزینه تهیه، نگهداری و کالیبراسیون این گونه تجهیزات از احداث یک واحد تولیدی بیشتر است. با توجه به مطالب فوق امید است که سازمان های مرتبط به امور آزمایشگاه های همکار استاندارد به ویژه سازمان ملی استاندارد کشور در راستای هر چه بهتر عملکرد آزمایشگاه های همکار آنها را یاری نمایند زیرا که در نهایت این امر منجر به بهبود کیفیت محصولات تولیدی و کاهش هزینه های تولید خواهد شد.

وحید ابراهیمی
مدیریت مجتمع مشاوران آزمای نفت ایرانیان